Οι ποιμαντικές επισκέψεις των μεγάλων πρωτοπαπάδων στην Κέρκυρα 1682-1721, 1738-1740

Γεράσιμος Δημουλάς, Οι ποιμαντικές επισκέψεις των μεγάλων πρωτοπαπάδων στην Κέρκυρα 1682-1721, 1738-1740. Έκδοση αρχειακών πηγών, Κέρκυρα 2023, σ. 464 + 61 εικόνες + 18 σχέδια + 8 έγγραφα, 17Χ24 εκ., ISBN 978-618-00-4791-2

Το βιβλίο αποτελεί την επεξεργασμένη μορφή της διπλωματικής εργασίας του συγγραφέα και εκδότη, την οποία κατέθεσε στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου «Μεθοδολογία Κριτικής και Έκδοσης Ιστορικών Πηγών». Στον τόμο εκδίδονται αρχειακά τεκμήρια δύο χρονικών περιόδων, των ετών 1682-1721 και των ετών 1738-1740, τα οποία αφορούν τις παλαιότερες γνωστές πρωτοπαπαδικές επισκέψεις των ναών και μονών του νησιού της Κέρκυρας. Πρόκειται, πιο συγκεκριμένα, για τα πρακτικά των επιθεωρήσεων που διενεργήθηκαν κατά τη διάρκεια της θητείας πέντε μεγάλων πρωτοπαπάδων, του Χριστόδουλου Βούλγαρη, του Αναστασίου Αυλωνίτη, του Παναγιώτη Βούλγαρη, του Σπυρίδωνος Βούλγαρη Α΄ και του Ιωάννη Βούλγαρη. Η έκδοση των πρακτικών των παλαιότερων χρονικά πρωτοπαπαδικών επισκέψεων συμπληρώνει την εκδοτική προσπάθεια που είχε ξεκινήσει πριν πολλά χρόνια από τον Δημήτριο Καπάδοχο, ο οποίος το 1994 είχε εκδώσει τα πρακτικά της επίσκεψης του 1753-1754 του τότε μεγάλου πρωτοπαπά Σπυρίδωνος Βούλγαρη του Β΄.

Το βιβλίο είναι χωρισμένο δύο μέρη, τα οποία συμπληρώνονται με πίνακες και ευρετήριο.

Το πρώτο, το εισαγωγικό (σ. 19-85), χωρισμένο σε επιμέρους ενότητες, προσφέρει στον αναγνώστη το ιστορικό πλαίσιο και τον εξοικειώνει με τα αρχειακά τεκμήρια. Κατ’ αρχάς ο σ. παρουσιάζει με συντομία τον πρωτοπαπαδικό θεσμό και τις αρμοδιότητες των μεγάλων πρωτοπαπάδων, των εκκλησιαστικών δηλαδή ταγών της ορθόδοξης Εκκλησίας της Κέρκυρας στη μακρά περίοδο της λατινικής κυριαρχίας. Στη συνέχεια επικεντρώνεται στις πρωτοπαπαδικές επισκέψεις. Περιγράφει το αρχειακό του υλικό, ζητήματα που σχετίζονται με τη χρονολόγησή του, τη γραφή και τη γλώσσα των κειμένων. Ακολούθως παρουσιάζει αναλυτικότερα τον τρόπο διενέργειας των επιθεωρήσεων των ναών από τον μέγα πρωτοπαπά εστιάζοντας σε θέματα που αφορούν τον έλεγχο των κτισμάτων και της κατάστασής τους, την αγιογράφηση, την επάρκεια ιερών σκευών, τον τρόπο φύλαξης του Αγίου Άρτου, την τήρηση βιβλίων βαπτίσεων-γάμων-θανάτων. Τα λαογραφικά στοιχεία που αναδύονται από τα τεκμήρια καθώς επίσης ζητήματα που αφορούν την εξέλιξη των οικισμών, τα ονόματά τους και τα ονόματα των κατοίκων τους, τα νομίσματα, τα μέτρα και τα σταθμά που απαντούν στην εκδιδόμενη πηγή απασχολούν τον σ. στις ενότητες που ακολουθούν. Το εισαγωγικό μέρος κλείνει με την περιγραφή της μεθοδολογίας που ο σ. ακολούθησε στην έκδοση των τεκμηρίων και τα κριτικά σημεία που χρησιμοποίησε.

Στο δεύτερο μέρος (σ. 87-282) εκδίδονται διπλωματικά τα αρχειακά τεκμήρια, ταξινομημένα χρονολογικά, με τη δήλωση στην αρχή της αρχειακής πηγής. Πρόκειται για δέκα πρακτικά επιθεωρήσεων που αφορούν τις περιόδους: 1682-1686, 1694-1696, 1701-1704, 1718-1720, 1721, 1738, 1740.

Ακολουθεί το «Γλωσσάρι λέξεων και φράσεων», απαραίτητος οδηγός για τον μη εξοικειωμένο με τη διαλεκτική γλώσσα των κειμένων και η «Βιβλιογραφία» που αξιοποιήθηκε στο εισαγωγικό μέρος.

Στη συνέχεια ο σ., σε έναν εντυπωσιακό για το μέγεθός του συγκεντρωτικό πίνακα, καταχωρεί τα δεδομένα του αρχειακού υλικού, ταξινομημένα αλφαβητικά με βάση το όνομα του ναού. Στις στήλες σημειώνονται: η ονομασία του ναού, η θέση του (πόλη, χωριό και εκκλησιαστική επαρχία), οι αρχειακές παραπομπές που τον αφορούν, οι παρατηρήσεις που έγιναν: στο ιδιοκτησιακό καθεστώς, στο κτίσμα, στα σκεύη του, στην εικονογράφησή του, στις ελλείψεις του. Σε μια επιπλέον στήλη προστίθεται η πρώτη μνεία του ναού στις αρχειακές πηγές, προϊόν ξεχωριστής, ιδιαίτερα επίπονης αρχειακής έρευνας, οι καρποί της οποίας είχαν αξιοποιηθεί εν μέρει και σε παλαιότερη μελέτη που αφορούσε την πρώτη απογραφή ναών και μονών του έτους 1635. Ο πίνακας περιλαμβάνει συνολικά 861 ναούς στην πόλη και στα χωριά, αριθμός ενδεικτικός για την εικόνα που παρουσίαζε το νησί κατά τη μελετώμενη χρονική περίοδο (1682-1740). Τα δεδομένα του πίνακα συνδυαζόμενα με τα στοιχεία της απογραφής του 1635, την πρωτοπαπαδική επίσκεψη του 1753-54 και τον κατάλογο των ναών του 1820 αποκαλύπτουν στον ενδιαφερόμενο ερευνητή τη ναοδομική πραγματικότητα της Κέρκυρας στη διάρκεια τριών αιώνων. Ένας δεύτερος πίνακας επιτρέπει τέλος στον αναγνώστη να γνωρίσει προς τα πού στρέφονταν οι λατρευτικές προτιμήσεις των Κερκυραίων του 17ου και των αρχών του 18ου αιώνα. Και εδώ η λατρεία της Παναγίας και στη συνέχεια των αγίων Νικολάου, Παρασκευής, Γεωργίου και Ιωάννου Προδρόμου καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις, ενώ σημαντική αναδεικνύεται και η θέση του Αγίου του νησιού.
Το βιβλίο ολοκληρώνεται με το «Ευρετήριο» των προσώπων και πλούσιο φωτογραφικό υλικό ναών, σχεδίων ναών και δειγμάτων εγγράφων.

Τα εκδιδόμενα τεκμήρια προσφέρουν πλούσιο υλικό για τους ναούς που επιθεωρήθηκαν. Μέσα από τις περιγραφές ο προσεκτικός αναγνώστης διαμορφώνει σαφή εικόνα για το ιδιοκτησιακό καθεστώς των ναών, την κατάστασή τους, την αρχιτεκτονική και τα υλικά κατασκευής, ενώ οι οδηγίες του πρωτοπαπά που συχνά συνοδεύουν την περιγραφή προσφέρουν πλήθος λεπτομερειών για τις αναγκαίες εργασίες. Το ενδιαφέρον όμως δεν σταματά εδώ, καθώς το διαθέσιμο πλέον στην επιστημονική κοινότητα αρχειακό υλικό, πέρα από τον ασχολούμενο με την εκκλησιαστική ιστορία του νησιού και τον αρχαιολόγο, μπορεί να αποτελέσει επίσης πηγή άντλησης πληροφοριών για τον λαογράφο, τον φιλόλογο, τον ιστορικό του δικαίου, τον μελετητή της κοινωνικής ιστορίας του τόπου, καθώς η παρουσία του μεγάλου πρωτοπαπά στα χωριά έδινε την ευκαιρία για την επισήμανση της ηθικής κατάστασης των κατοίκων και για τη διόρθωση ποικίλων ατοπημάτων, επισημάνσεις και παρεμβάσεις που επίσης καταγράφονται στα πρακτικά των επιθεωρήσεων.

Περιεχόμενα

Πρόλογος της έκδοσης
Προλογικό σημείωμα του συγγραφέα

Εισαγωγή

Ιστορικό πλαίσιο
Ο θεσμός και οι αρμοδιότητες των μεγάλων πρωτοπαπάδων
2.1 Ο θεσμός των πρωτοπαπαδικών επισκέψεων στην Ορθόδοξη και στην Καθολική Εκκλησία
2.2 Οι πρωτοπαπαδικές επισκέψεις στην Κέρκυρα
Περιγραφή και δομή του αρχειακού υλικού της έρευνάς μας
3.1 Χρονολογικές ανακολουθίες του εκδιδόμενου αρχειακού υλικού
3.2 Γραφή και γλώσσα των κειμένων
3.3 Τεκμηρίωση και ερμηνευτικές προσεγγίσεις μέσω επιγραφών
Η επιθεώρηση στον ναό – τα ιερά σκεύη
4.1 Η κατάσταση των ναών κατά τη διάρκεια των ποιμαντικών επισκέψεων
4.2 Η αρχιτεκτονική των ναών και υλικά κατασκευής
4.3 Το ιδιοκτησιακό καθεστώς των ναών
Λαογραφικά στοιχεία που αναδύονται μέσα από το πρωτογενές υλικό
5.1 Η εξέλιξη της ονομασίας των χωριών
5.2 Η προέλευση των επωνύμων
5.3. Τα βαπτιστικά ονόματα
Νομίσματα, μέτρα και σταθμά στις «εντράδες» των ναών
Μεθοδολογία έκδοσης και σύνταξη πίνακα ναών
7.1. Σημειώσεις για τη μεταγραφή και κριτικά σημεία που χρησιμοποιήθηκαν στην έκδοση των εγγράφων

Έκδοση πηγών

Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Χριστοδούλου Βούλγαρη, 1682
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Χριστοδούλου Βούλγαρη, 1682-1686
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Αναστασίου Αυλωνίτη, 1694-1696
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Αναστασίου Αυλωνίτη, 1701-1704
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Σπυρίδωνος Βούλγαρη, 1718-1720
Οι εντολές που έδωσε ο μεγάλος πρωτοπαπάς Σπυρίδων Βούλγαρης μετά την επιθεώρηση των ναών στην επαρχία Όρους, 1720
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Σπυρίδωνος Βούλγαρη, 1721
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Ιωάννη Βούλγαρη στην επαρχία Μέσης Κέρκυρας, 1738
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Ιωάννη Βούλγαρη, 1738
Πρακτικά επιθεώρησης του μεγάλου πρωτοπαπά Ιωάννη Βούλγαρη, 1740

Επίλογος
Γλωσσάρι
Πηγές – Βιβλιογραφία
Πίνακες ναών
Ευρετήριο προσώπων
Ευρετήριο τόπων
Εικόνες